In het einde van de 19e en begin van de 20e eeuw buitelen de revoluties over elkaar heen. Door uitvindingen zoals de de gloeilamp (1879), telefoon (1876), de bioscoopfilm (1895), vliegtuig (1903), Ford model T (1908) en kodak camera (1888) veranderde de wereld enorm snel. Ineens kon men in de avond nog iets doen, was communicatie over lange afstanden mogelijk en paarden werden overbodig. Daarnaast ondermijnden nieuwe wetenschappelijke inzichten het traditionele religieuze wereldbeeld. Niet langer had god de wereld in zeven dagen gemaakt maar was er de evolutietheorie (1859). Het atoommodel (Thomson in 1902, Rutherford in 1911) en de relativiteitstheorie (1905) maakte dat we allemaal van sterren zijn gemaakt in plaats van door god geschapen. Een direct gevolg was dat er plek ontstond voor nieuwe spirituele groepen zoals de theosofen (1888) en antroposofen (1912) die probeerden een brug te slaan tussen de wetenschap en religie.
En dat is hoe in deze tentoonstelling het werk van Hilma af Klint (1862-1944) en Piet Mondriaan (1872-1944) in relatie tot elkaar gebracht is. Want hoewel de kunstenaars elkaar en elkaars werk nooit gezien hebben, werden beiden sterk beïnvloed door de theosofische en antroposofische uitgangspunten. Niet alleen waren beide kunstenaars lid van deze groepen, beiden hebben geprobeerd om Rudolf Steiner te imponeren met hun werk. Schilderijen die uitdrukking moesten brengen aan universele grondbeginselen. Werk dat niet langer de zichtbare wereld reproduceerde, maar meer dan dat kon zijn. Ze waren echt kinderen van hun tijd. Zowel Af Klint als Mondriaan zijn traditioneel academisch geschoold. In de tentoonstelling wordt die vroege fase met een handvol klassieke landschappen afgedaan. Daarna zullen ze zich beiden op relatief late leeftijd, rond hun 44e levensjaar (Hilma af Klint in 1906, Mondriaan rondom 1917), pas ontpoppen tot baanbrekende abstracte kunstenaars. Toch blijft de invloed van die traditie nooit ver weg. Beide kunstenaars blijven studies van bloemen maken. En dan is er nog die vreemde voorkeur voor pastelkleuren waarvan met name roze tonen een opvallende gemene deler zijn. Dat de twee kunstenaars hier min of meer zij aan zij getoond worden, is dus zo gek nog niet.
Deze tentoonstelling geeft een inzage in de culturele achtergrond waarin deze kunstenaars zich ontwikkelden. Helaas is dat maar een relatief bescheiden deel van de tentoonstelling, het merendeel bestaat uit enkele series van Hilma af Klint en de relatief bekende werken van Mondriaan. Misschien is het omdat we in Nederland verwend zijn met het werk en de ontwikkeling van Mondriaan. Zijn reeks bomen als een weg naar absolute abstractie zijn algemeen bekend. En hoewel zijn spirituele werken minder bekend zijn bij het grote publiek vinden ze veelvuldig een plek in het Kunstmuseum, waar Evolutie eigenlijk steevast op zaal te zien is. (Daar moet bij vermeld worden dat deze tentoonstelling eerder in Tate te zien was, waar het vroege oeuvre van Mondriaan minder bekend is.)
Het werk van Hilma af Klint daarentegen is niet veel te zien geweest in Nederland (haar werk was enkel eerder te zien op een grote tentoonstelling over het spirituele in abstracte kunst in 1987 eveneens in het Kunstmuseum en in 2010 uitgebreid in het MMKA in Arnhem). Nu zijn er meerdere series te zien, waaronder The Ten Largest(1907) dat in een speciaal voor de gelegenheid gemaakte kapel is gehangen. Het is de ambitieuze hoeveelheid en schaal waarop haar werk hier getoond is, die de tentoonstelling zo indrukwekkend maakt. De Mondriaans zijn een leuke bonus, ze zijn niet wat deze tentoonstelling de moeite waard maakt. De kruisverbanden tussen Af Klint en Mondriaan zijn wat dat betreft onvoldoende scherp uitgewerkt. Niet alleen blijven de vergelijkingen wat oppervlakkig, ook wordt onvoldoende benoemd wat hun directe omgeving voor invloed had. De Vijf waar Hilma af Klint onderdeel van was worden zijdelings genoemd en getoond. De invloed die Van Doesburg en Van der Leck hadden in de vormingsjaren van Mondriaan worden niet genoemd. Juist als die culturele achtergrond zo belangrijk is, had dat meer aan bod mogen komen dan de zaal die er nu aan gewijd wordt. Het was misschien ook interessant geweest als de ontwikkelingen en achtergronden van Af Klint en Mondriaan naast die van Kandinsky, Malevichen Kupka werden gezet. Ook deze kunstenaars worden beschouwd als de grondleggers van abstracte kunst en waren (met uitzondering van Malevich) eveneens sterk beïnvloed door de theosofische beweging. De kunstgeschiedenis had er wat dat betreft heel anders uitgezien als Helena Blavatsky nooit De Geheime Leer had geschreven.
Hoewel kunstenaars als Kandinsky, Malevich, Kupka en Mondriaan een veel grotere voetafdruk hebben nagelaten in de moderne kunstgeschiedenis, bleef het werk van Hilma af Klint obscuur. Het is te kort door de bocht om hier de seksistische kaart te trekken dat vrouwen geen plek krijgen in de kunst. Ze positioneerde haar werk nadrukkelijk als ingegeven door een spirituele kracht. Ze maakte portfolio boekjes met zwart-witte fotoreproducties en met waterverf aangegeven kleurversies die ze toonde aan geïnteresseerden. Door Blavatsky werd haar werk gezien als problematisch en ook Rudolf Steiner was niet echt te enthousiasmeren op een paar werken na. Hoewel er tentoonstellingen waren van haar schilderijen bleef dit in de occulte en spirituele hoek. Het werk kreeg zo geen weerklank als kunst en werd zo langzaam vergeten. De wegverbreding naar absolute abstractie zou pas decennia later van erkend worden. Dat haar werk vele jaren later alsnog herontdekt wordt mag als een klein wonder beschouwd worden.
Hoewel er dus kritische kanttekeningen te plaatsen zijn bij deze tentoonstelling is het een absolute aanrader. Het werk van Hilma af Klint alleen is al meer dan genoeg reden om naar het Kunstmuseum te gaan. De contextualisering zowel in de tijd als de vergelijking met Mondriaan zijn dan een leuke bonus.
Johann Wolfgang von Goethe – Zur Fabenlehre (kleurenleer) deel 1, 1810Hilma af Klint – Gezicht op een meer – Olieverf op doek, onbekend jaartalHilma af Klint – Lengelandschap aan de baai van Lomma – Olieverf op doek, 1892Ernst Haeckel – Periphylla Tafel 38 uit Kunstformen der Natur – 1899-1904Annie Besant & CW Leadbeater – Stralende affectie, De intentie om te weten, Een aspirantie om alles te ontplooien, Het waarderen van een beeld, In de zes richtingen en Antwoord op devotie – 1905Piet Mondriaan – Het Gein, bomen aan het water – Olieverf op doek op paneel, circa 1905Piet Mondriaan – Boerderij Geinrust in de nevel – Olieverf op doek, 1906-1907Piet Mondriaan – Bloeiende boom – Potlood op paier, 1917-1918 & Witte Chrysant – Waterverf en gouache op papier, 1906Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV – Tempera op papier, 1907 bevestigd op doekHilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 1 De Kindertijd & nr 2 Kindertijd – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 1 De Kindertijd & nr 2 Kindertijd – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907 (detail)Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 3 Jeugd & nr 4 Jeugd – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 7 Volwassenheid & nr 8 Volwassenheid – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 7 Volwassenheid & nr 8 Volwassenheid – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907 (detail)Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 7 Volwassenheid & nr 8 Volwassenheid – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907 (detail)Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr5 Volwassenheid & nr6 Volwassenheid – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 9 Ouderdom & nr 10 Ouderdom – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907Hilma af Klint – De Tien Grootste, Groep IV nr 9 Ouderdom & nr 10 Ouderdom – Tempera op papier bevestigd op doek, 1907 (detail)Hilma af Klint – De erosserie, serie WU, de Roos, Groep II nrs 1-8 – Olieverf op doek, 1907Hilma af Klint – De erosserie, serie WU, de Roos, Groep II nrs 1-8 – Olieverf op doek, 1907Hilma af Klint – De erosserie, serie WU, de Roos, Groep II nrs 1-8 – Olieverf op doek, 1907Hilma af Klint – De erosserie, serie WU, de Roos, Groep II nrs 1-8 – Olieverf op doek, 1907Hilma af Klint – De evolutie, serie WUS, de zevenster, groep VI, nrs 1, 3, 5-7, 9, 10, 12, 15, 16 – Olieverf op doek, 1908Hilma af Klint – De evolutie, serie WUS, de zevenster, groep VI, nrs 1, 3, 5-7, 9, 10, 12, 15, 16 – Olieverf op doek, 1908 (detail)Hilma af Klint – De evolutie, serie WUS, de zevenster, groep VI, nrs 1, 3, 5-7, 9, 10, 12, 15, 16 – Olieverf op doek, 1908 (detail)Hilma af Klint – De evolutie, serie WUS, de zevenster, groep VI, nrs 1, 3, 5-7, 9, 10, 12, 15, 16 – Olieverf op doek, 1908 (detail)Hilma af Klint – De evolutie, serie WUS, de zevenster, groep VI, nrs 1, 3, 5-7, 9, 10, 12, 15, 16 – Olieverf op doek, 1908 (detail)Piet Mondriaan – Vuurtoren bij Westkapele – Olieverf opd oek, 1910Piet Mondriaan – de Grijze Boom – Olieverf op doek, 1911Piet Mondriaan – Bloeiende Appelboom – Olieverf op doek, 1912Piet Mondriaan – Boom (schetsboek III, folio 15) & Takken (schetsboek IV, folio 7) – Potlood op papier, 1912Piet Mondriaan – Composition No IV, Compositie 6 – Olieverf op doek, 1914Piet Mondriaan – Compositie in ovaal met kleurvlakken 2 – Olieverf op doek, 1914Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915 (detail)Hilma af Klint – Boom der wijsheid, Serie W, nr 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7a & 7b – Waterverf, gouache, potlood en inkt op papier, 1913-1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 1, 8 & 10 – Olieverf op doek, 1914-1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 1, 8 & 10 – Olieverf op doek, 1914-1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 1, 8 & 10 – Olieverf op doek, 1914-1915 (detail)Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 1, 8 & 10 – Olieverf op doek, 1914-1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 1, 8 & 10 – Olieverf op doek, 1914-1915 (detail)Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 13, 14, 16 & 17 – Olieverf op doek, 1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 18 – Olieverf op doek, 1915Hilma af Klint – De Zwaan, serie SUW, UW, groep IX, Deel I, nr 19 – Olieverf op doek, 1914-1915Hilma af Klint – Blauw boek 10 Altaarstukken – Foto’s, potlood en waterverf op papier, 1915Hilma af Klint – De atoomserie nr 12, 18 januari & nr 13 & nr 14 20 januari 1917 – Waterverf, potlood en metaalverf op papier, 1917Piet Mondriaan – Compositie No 3 met kleurvlakjes – Olieverf op doek, 1917Piet Mondriaan – Compositie met grijze lijnen – Olieverf op doek, 1918Hilma af Klint – Natuurstudies Dornach, paarse bloesems met richtlijnen, 6 juni-3juli 1919 – Waterevrf met potlood, inkt en metaalverf, 1919Hilma af Klint – Over bloemen, mossen, korstmossen – Notitieboek, 1919-1920Piet Mondriaan – Le Neo-Plasticisme – 1920Hilma af Klint – Serie II, n 3d- De leer van het boedhisme, 7 januarie 1920 & 3d+ De christelijke relgie, 7 januari, 1920 – Olieverf en potlood op doek, 1920Hilma af Klint – Serie II – nr 3a, Het standpunt van Boedga over het wereldse leven, 3 januari 1920 & 3b de standpunten van het judaisme en het heidendom, 4 januari 1920 – Olieverf en potlood op doek, 1920Hilma af Klint – Serie V – Nr 2b, 31 januari 1920 & Nr 3a-3d, 1 februari 1920 & Nr 4, 2 februari 1920 & Nr 5 en Nr 6, 3 februari 1920 & Nr 7, 4 februari 1920 – Olieverf en potlood op doek, 1920Hilma af Klint – Serie V – Nr 2b, 31 januari 1920 & Nr 3a-3d, 1 februari 1920 & Nr 4, 2 februari 1920 & Nr 5 en Nr 6, 3 februari 1920 & Nr 7, 4 februari 1920 – Olieverf en potlood op doek, 1920Piet Mondriaan – Chrysant in een glas – Waterverf op papier, circa 1921-1924Hilma af Klint – Over het bekijken van bloemen en bomen – Waterverf op papier, 1922Rudolf Steiner – Zonder titel – Krijt op zwart papier, 1922Piet Mondriaan – Compositie met geel, blauw en rood – Olieverf op doek, 1937-1942Hilma af Klint – Spiritueel dagboek, ongedateerdHilma af Klint – Diverse werken op papier, ongedateerdHilma af Klint – Appel – Waterverf op papier, onbekend jaartal
@Fabienne, Dank voor de aanvulling. De teksten vanuit het Kunstmuseum wekte bij mij de indruk dat het enkel eerder bij hun te zien is geweest, ik heb dat toen in 2010 duidelijk helemaal gemist. Goed dat je het hier dus even noemt, dat moet een fantastische tentoonstelling zijn geweest.
Mooi beeldverslag.
Overigens was er in 2010 een tentoonstelling “De geheime schilderijen van Hilma Af Klint een zweedse pionier” in het museum voor moderne kunst Arnhem.
Zie deze links daarover:
Trendbeheer: https://trendbeheer.com/2010/03/28/hilma-af-klint-mmka/
Gelderlander: https://www.gelderlander.nl/overig/hilma-af-klint-was-de-tijd-vooruit~aae1cd1e/
@Fabienne, Dank voor de aanvulling. De teksten vanuit het Kunstmuseum wekte bij mij de indruk dat het enkel eerder bij hun te zien is geweest, ik heb dat toen in 2010 duidelijk helemaal gemist. Goed dat je het hier dus even noemt, dat moet een fantastische tentoonstelling zijn geweest.