SMAK; Painting After Painting, hedendaagse schilderkunst in België

Negatieve kritiek schrijf ik liever niet, simpelweg omdat dat zelden productief is. Maar bij dit “overzicht” van de “hedendaagse schilderkunst in België” is kritiek onvermijdelijk en tegelijk broodnodig. Meestal is kritiek op dit soort tentoonstellingen dat bepaalde stemmen ontbreken. Maar er zijn altijd kunstenaars te vinden die ontbreken, mijn kritiek gaat dus niet om volledigheid in het algemeen. De kritiek gaat over de ambitie om de hedendaagse schilderkunst in België museaal te ontsluiten voor een breed publiek en het falen van die gestelde ambitie door het museum.

Laten we beginnen bij de opzet van de tentoonstelling. Met 74 kunstenaars, allen geboren na 1970, verspreid over elf zalen is ervoor gekozen van de meesten slechts één enkel werk te tonen, soms twee en heel soms drie en bij hoge uitzondering vier schilderijen. Alleen Sarah Smolders krijgt een eigen ruimte tot haar beschikking. (En afhankelijk van hoe je het bekijkt, Luis Lazaro Matos en Melissa Gordon ook.) De zalen zijn vervolgens grofweg opgedeeld in vijf thema’s: Tussen traditie en vernieuwing, Spiegel op de samenleving, Intieme werelden, Voorbij het beeld en Het fluïde lichaam.

Die thema’s zouden praktische handvatten kunnen bieden om de hedendaagse schilderkunst te contextualiseren, zoals een museum dat betaamt, maar dat gebeurt niet. Met een uiterst summiere toelichting per thema beweeg je je langs werken die als vanzelfsprekend worden gepresenteerd. De posities van de kunstenaars worden niet geduid of toegankelijk gemaakt; soms krijgt een werk een conceptuele beschrijving, maar beantwoord niet of dat ene werk representatief is voor de Belgische schilderkunst, of slechts voor die ene kunstenaar, of waarom het niet kan ontbreken in dit overzicht, waar staat het op de staalkaart? Vragen die onlosmakelijk verbonden zouden zijn met de ambitie van deze tentoonstelling, maar ze worden niet beantwoord.

Een ander probleem is de herhaling van stilistische motieven die bij verschillende kunstenaars opduiken: cartooneske beeltaal en echo’s van interbellum-schilderkunst komen veelvuldig voorbij (bij verschillende thema’s ook nog eens). Sommige werken blijken van andere kunstenaars te zijn, maar hadden evengoed uit hetzelfde oeuvre kunnen komen. Van een “diversiteit van het medium” is in die gevallen nauwelijks sprake en wekt de indruk dat er overbodigheden zijn als het gaat om die gewilde “diversiteit” inzichtelijk te maken. Bij een strengere selectie had die indruk misschien wel kunnen ontstaan, het zou bovendien eenvoudiger zijn geweest om de verschillende artistieke posities te articuleren omdat er dan meer ruimte zou zijn geweest. Juist die context is juist zo essentieel in een museale groepspresentatie, anders had het net zo goed een grote commerciële galerie kunnen zijn. In die zin is juist de veelheid van 74 kunstenaars wat verhindert dat er een helder beeld ontstaat van de staat van de hedendaagse schilderkunst in België.

Ook de leeftijdsgrens, alle getoonde schilders zijn geboren na 1970, voelt willekeurig aan. Hoewel belangrijke namen uit het schilderdiscours, zoals Raoul De Keyser en Walter Swennen, niet meer onder ons zijn, resoneren hun praktijken nog nadrukkelijk in het werk van vele hedendaagse kunstenaars. Dat de tentoonstelling zich tot levende kunstenaars beperkt, valt wel te begrijpen. Het maakt het hedendaagse duidelijker en vermijdt ook dat je alsmaar verder in de tijd gaat. In de catalogus wordt dan ook terecht verwezen naar Brusselmans, Magritte en Ensor, die we echt niet meer hedendaags kunnen noemen. Hoe Luc Tuymans en Borremans als toonaangevende schilders in dit overzicht van hedendaagse schilderkunst kunnen ontbreken, is alleen wel moeilijk te verdedigen. Wat kunstenaars van na 1970 ‘hedendaagser’ zou maken dan eerder geboren kunstenaars, blijft dan ook onduidelijk. Het is immers ook niet zo dat veel van deze jongere kunstenaars niet eerder museaal getoond zijn of anderzijds van beperkte zichtbaarheid zou hebben. Het is ook niet zo dat kunstenaars die na 1970 geboren zijn een zichtbare culturele omwenteling met elkaar gemeen hebben.

De onderlinge samenhang is dus problematisch, de criteria ogen arbitrair en het geheel is te omvangrijk om als bezoeker grip op te krijgen. Daarvoor is toelichting te minimaal en te algemeen. In de catalogus wordt een poging gedaan bepaalde rode draden te benoemen, maar ook hier blijken de 74 kunstenaars te veel te zijn en komt het moeizaam verder dan algemeenheden. Deze tentoonstelling doet eerder denken aan een kunstbeurs: voor elk wat wils, maar zonder dat er wezenlijke vragen worden gesteld in de presentaties. Terwijl, dat is toch juist wat je van een museum verwacht. Het pijnlijke is dat de Belgische schilders en de schilderkunst waar het om zou moeten gaan, zo weinig baat hebben aan deze tentoonstelling. Vrijwel geen enkele kunstenaar heeft hier de kans om een overtuigende presentatie neer te zetten om hun werk of positie voor een museaal publiek te ontsluiten. Daarvoor is het aantal werken dat ze kunnen tonen simpelweg te gering, meer dan een indruk wordt het niet. Het zijn niet de museale presentaties waar je als kunstenaar op hoopt. Het zijn de paar kunstenaars die wel kunnen uitpakken die hier goed uit de verf komen. Met name de totaalinstallatie van eerdergenoemde Smolders voelt als een verademing tussen de onsamenhangende zalen.

Al met al wekt deze tentoonstelling de indruk dat de curatoren verzaakt hebben om er daadwerkelijk een overzicht van de maken. Een scherpe selectie en ruimte voor de context zijn niet bepaald overbodigheden voor een museale groepspresentatie. Dat is jammer, want dit overzicht had zo veel meer kunnen zijn voor zowel de deelnemende kunstenaars als de schilderkunst.

Hier volgt een beeldverslag van wat er zoal te zien is.